Gerard Reve. De avonden.

Dit is zo'n boek waar je als leraar Nederlands mee in je maag zit. Het is wat je noemt een klassieker en de meeste liefhebbers van literatuur vinden het ook een mooi boek. Je leerlingen echter vinden het in het algemeen niet om dóór te komen. Op mijn Facebookpagina schreef zo'n (oud-)leerling dat ook op: ik ga het eens proberen, of ik haar ervan kan overtuigen dat het eigenlijk wel een mooi boek is.
Ik doe dat maar eens in briefvorm want daar heb ik nu eens zin in.

Beste Deborah,

Ik kan me heel goed voorstellen dat je 'De avonden' een dodelijk saai boek vindt. Ik denk dat dat onder andere komt omdat er 'niets gebeurt'.  Er zit geen écht 'plot' in het boek, er zijn geen spannende gebeurtenissen, er is geen moord die wordt opgelost en ook geen liefdesprobleem dat overwonnen moet worden.

De schrijver, Gerard Reve, wil ook helemaal niet zo'n soort boek schrijven. Wat hij doet is een 'tijdsbeeld geven' en een 'portret maken.' Reve geeft, zoals dat heet 'een tijdsbeeld.' Om zo'n soort roman op waarde te kunnen schatten moet je als lezer(es) met een heel andere instelling gaan lezen dan wanneer je een spannend of hevig-romantisch boek gaat lezen. Je moet de sfeer die de schrijver oproept goed op je laten inwerken. De hele roman roept een sombere, bekrompen sfeer op. Er gebeurt niets omdat er ook werkelijk niets te beleven valt.

De tijd die Reve probeert te beschrijven is de tijd van de wederopbouw: de Tweede Wereldoorlog is net afgelopen (het boek speelt zich af in 1946). Nederland lag, na die oorlog, eigenlijk helemaal in puin. Er was weinig tijd voor 'leuke dingen' en er was trouwens helemaal geen geld voor. Als je filmbeelden uit die tijd ziet, krijg je echter het gevoel dat iedereen staat te popelen om het land weer op te bouwen. Het is arbeidsvreugde en enthousiasme wat de klok slaat. De Avonden geeft echter een heel ander beeld: de hoofdpersoon is absoluut geen levenslustige en positieve jongen. Hij is, wat ze wel eens een 'anti-held' noemen.

Om je een beetje in die tijd en in Frits' situatie te verplaatsen moet je eens proberen voor te stellen dat je zou opgroeien zonder televisie, computer en mobieltje. Zelfs een vaste telefoon is er niet. Het enige wat er is, is een radio, maar je vader en alleen hij bepaalt wat er beluisterd wordt.  's Avonds uitgaan is uitgesloten: er is namelijk niets waar je heen zou kunnen. Je gaat nooit op vakantie. Een dagje naar het strand is een belevenis. Het enige wat je kunt doen, is vrienden of vriendinnen thuis opzoeken en een beetje op hun kamer gaan hangen en kletsen. Als je geluk hebt, krijg je een kopje thee, want aan cola of andere frisdrank valt niet te denken, laat staan aan snoep, chips of ingewikkelder zoutjes. Dat is de sfeer die Reve probeert op te roepen.

Frits is zelf nou ook niet direct geslaagd in het leven: hij heeft een of ander suf kantoorbaantje en woont, 23 jaar oud, nog altijd bij zijn ouders. Dat was in die jaren ook niet ongebruikelijk: er was nijpende woningnood. Dat kwam doordat er in de oorlog nauwelijks was gebouwd en er ook een hoop kapotgeschoten was (denk alleen maar aan het centrum van Rotterdam). Enfin, er zijn allerlei redenen waarom Frits zich niet helemaal happy zal voelen. Je kunt er zelf vast nog wel meer voorbeelden van vinden.

Nu zou dit al stof genoeg zijn voor een tamelijk somber boek. Maar hier stopt Reve niet. Door het hele boek heen wordt er verwezen naar dood en verrotting (voor voorbeelden moet je maar eens het Wikipedia-artikel over Gerard Reves de Avonden lezen). De Avonden is dus ook, maar niet alleen wat door 'beroepslezers' wel eens een 'tijdsbeeld' wordt genoemd. Reve toont ook een bepaalde kijk op het leven zelf, op waar het in het leven op aan komt. En dat leven is geen pretje. Het is niet eens dat we allemaal vreselijke dingen meemaken, nee, lijkt Reve ons door de beschrijving van een periode uit het leven van Frits van Egters te willen laten zien, het ergste is dat we eigenlijk helemaal níets mee lijken te maken. En alsof dat niet erg genoeg is, gaan we ook nog eens dood.

Is er dan helemaal niks wat de moeite waard is? Er zijn wel schrijvers, vooral gedurende de eerste helft van de vorige eeuw, die romans schrijven die je dat gevoel geven. Een voorbeeld daarvan is de Franse schrijver Louis-Ferdinand Céline. Bij Céline is echt álles lelijk, slecht, onecht, verrot en ziek. Bij Reve is dat, vind ik, niet het geval. De laatste paar bladzijdes van De Avonden laten dat zien. Veel mensen, waaronder ikzelf, vinden die beschrijving van die oudejaarsavond bij Frits thuis bij de mooiste bladzijdes van de Nederlandse literatuur horen. Ik vind het erg knap van Reve dat hij zoiets onbenulligs als een discussie over een flesje 'wijn'  weet te verbinden met wat ik dan maar een 'levensgevoel' noem. Frits, zo denk ik, houdt ondanks alles toch wel veel van zijn ouders: het lukt hem alleen niet dat ook echt te laten merken. Daarvoor is de kloof tussen hem en zijn ouders te groot. Als je dan terugdenkt aan hoe hij met andere mensen omgaat, begrijp je ineens dat hij eigenlijk met niemand echt contact maakt. Ik zou dan ook zeggen dat eenzaamheid het thema van De Avonden is. Het bidden van Frits is eigenlijk, zou je kunnen zeggen, een soort wanhoopsdaad. Als je zó eenzaam bent als hij is, dan blijft er misschien niet veel meer over dan te hopen dat er misschien wel iets of iemand bestaat die je dan wél begrijpt.

Toen De Avonden voor het eerst in de boekhandel lag, waren er heel veel mensen die het een schandalig boek vonden. Een bekende schrijver uit die tijd, Godfried Bomans, schreef dat hij het boek beslist geen goed beeld van de jeugd vond geven en veel mensen waren dat met hem eens. Ik denk, eerlijk gezegd, dat Reve met dit boek het Nederland van vlak na de oorlog een spiegel voorhield waarin iets te zien was wat de meeste mensen liever niet zagen. En eerlijk gezegd is dat volgens mij wel wat literatuur moet doen.

Toch denk ik ook, dat maar weinig mensen zich, toen en nu zo ellendig voelden en voelen als Frits van Egters. Maar íets van zijn eenzaamheid herkennen we, denk ik, allemaal wel. We doen, geloof ik, allemaal wel vaak juist die mensen pijn waar we eigenlijk het meest van houden. Het positieve van zo'n somber boek als De Avonden is dat de hoofdpersoon het een stuk beroerder heeft dan de meesten van ons: dat lucht op. Het is net zoiets als een nare droom: als je wakker wordt, ben je blij dat het allemaal niet echt was. Maar omdat het allemaal zo somber is, kunnen we onze eigen 'somberheid' ook onder ogen zien: een boek als De Avonden kan ons daarbij helpen.

Nu even praktisch: ik weet zeker dat je op je SE literatuur goed gaat scoren als je uit kunt leggen waarom je denkt dat het thema van De Avonden 'eenzaamheid' is en  'dood' een motief. Tenslotte scoor je ook vast heel behoorlijk als je zou kunnen uitleggen waarom niet iedereen De Avonden alleen maar een somber boek vindt, maar dat veel mensen toch ook ontroerd raken door het machteloze gebed aan het eind, die bij voorbaat mislukte poging om de onvermijdelijke eenzaamheid te overwinnen.

Nu, ik hoop dat je er wat aan hebt. Ik zou het ook wel leuk vinden als jij, en andere scholieren die dit eventueel lezen, er op reageren. Het eerste waar ik benieuwd naar ben is of je door wat ik hier vertel, beter bent gaan begrijpen wat Reve eigenlijk wil zeggen. Mijn tweede vraag is of Frits van Egters nu een wat herkenbaarder personage voor je is geworden, of dat hij toch een volkomen vreemde voor je blijft. Ik ben benieuwd.

Patrick